Στα πλαίσια του προγράμματος της φιλαναγνωσίας που δρομολογήθηκε από το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου υπό τον τίτλο «Καινοτόμες δράσεις ενίσχυσης της φιλαναγνωσίας των μαθητών», υλοποιήσαμε κατά το σχολικό έτος 2011 – 2012 στο 1ο δημοτικό σχολείο Νέας Μηχανιώνας ένα πρόγραμμα κριτικής φιλαναγνωσίας, με σκοπό την προβληματοποίηση και συνειδητοποίηση του ρόλου των βιβλίων στο σύγχρονο κόσμο και πολιτισμό. Το πρόγραμμα εφαρμόσθηκε σε δύο τμήματα της Δ΄ τάξης (Δ2 και Δ3) και περιστασιακά σε ένα τμήμα της Ε΄ (Ε2). Κύριος σκοπός του προγράμματος ήταν η προβληματοποίηση της θέσης και του ρόλου των βιβλίων στη σύγχρονη ζωή.
Ειδικότερα τέθηκαν οι στόχοι:
1. της συνειδητοποίησης του ρόλου των βιβλίων στην αποθησαύριση και διάσωση της ανθρώπινης γνώσης και σοφίας στο πέρασμα των αιώνων
2. της συνειδητοποίησης του ρόλου των βιβλίων ως φορέων ιδεών και,
3. της συνειδητοποίησης του ρόλου των βιβλίων ως μέσων ψυχαγωγίας και αισθητικής απόλαυσης σε μια εποχή που κυριαρχείται από την εικόνα και τα διαδραστικά μέσα της υψηλής τεχνολογίας
Στην αρχή της χρονιάς και, προκειμένου να γίνει γνωστή η έναρξη του προγράμματος της φιλαναγνωσίας σε όλα τα παιδιά του σχολείου, παρουσιάσθηκαν και αναγνώσθηκαν πολλά βιβλία από τη σχολική μας βιβλιοθήκη σε διάφορα τμήματα, από την Α΄ μέχρι την Ε΄ τάξη. Κατά το στάδιο αυτό έγινε και η τελική επιλογή των βιβλίων για την προώθηση των στόχων της κριτικής φιλαναγνωσίας. Η επιλογή έγινε με βάση δύο κριτήρια:
α) την αντιπροσωπευτικότητα των βιβλίων σε σχέση με τους στόχους που τέθηκαν και,
β) την ανταπόκριση των παιδιών σ’ αυτό το πρώτο στάδιο
Εφαρμογή
Πρώτη Φάση
Τα βιβλία ως θησαυροί της ανθρώπινης σοφίας και γνώσης
Βιβλίο – αφόρμηση:
Winter, Jeanette (2005). Η Βιβλιοθηκάριος της Βασόρας. Αθήνα: Παπαδόπουλος.
Ελεύθερο και στο διαδίκτυο, στη διεύθυνση:
http://www.picturebooks.gr/newadmin/books/pdfs/vivliothikarios_basoras.pdf
«Η εισβολή στο Ιράκ έφτασε μέχρι τη Βασόρα στις 6 Απριλίου του 2003. Με τη βοήθεια φίλων και γειτόνων, η Αλία Μοχάμεντ Μπέικερ, υπεύθυνη βιβλιοθηκάριος στην κεντρική βιβλιοθήκη της Βασόρας, κατάφερε να διασώσει το εβδομήντα τοις εκατό των βιβλίων της βιβλιοθήκης, προτού αυτή παραδοθεί στις φλόγες εννέα μέρες αργότερα.
Τα γεγονότα αποκαλύφθηκαν στον κόσμο από τη δημοσιογράφο της εφημερίδας New York Times, Σέιλα Κ. Ντιούαν, η οποία έμαθε για την Αλία και τη βιβλιοθήκη κατά τη διάρκεια της επίσκεψής της στο εστιατόριο «Χαμντάν» του Ανίς Μοχάμεντ, το καλύτερο εστιατόριο στη Βασόρα, που βρισκόταν δίπλα στη βιβλιοθήκη. Η διερμηνέας της Σέιλα είπε ότι ο Ανίς είχε μια απίστευτη ιστορία να διηγηθεί, που αφορούσε τον πόλεμο, κι έτσι η Σέιλα συνάντησε τον Ανίς. Η Αλία, που συμμετείχε στη συζήτηση, μοιράστηκε μαζί τους αυτή την καταπληκτική ιστορία. Τώρα είναι αποφασισμένη να δει και πάλι τη βιβλιοθήκη να λειτουργεί».
Από το σημείωμα της συγγραφέως
Το πρώτο πράγμα που δηλώνουν τα παιδιά μετά την ανάγνωση αυτής της αληθινής ιστορίας, είναι πως άλλαξε ξαφνικά ο τρόπος με τον οποίο σκέφτονται και νιώθουν για τα βιβλία. Διαπιστώνουν πως, ενώ τα βιβλία ήταν γι’ αυτά ένα καθημερινό ευτελές αντικείμενο χωρίς μεγάλη σημασία που υπάρχει παντού γύρω τους σαν κάτι το απολύτως αυτονόητο, υπάρχουν άνθρωποι στον κόσμο που θα έδιναν και τη ζωή τους για να τα προστατέψουν από την καταστροφή. Κατανοούν πως τα βιβλία, είναι πολύτιμα. Κατανοούν επίσης τους λόγους για τους οποίους είναι πολύτιμα. Οι δραστηριότητες που ακολουθούν αυτή τη διαπίστωση εξαρτώνται από τις θέσεις, τις ερωτήσεις και τις διαθέσεις του κάθε τμήματος ξεχωριστά. Περιλαμβάνουν δραματοποίηση, ζωγραφική αναπαράσταση και επαναφήγηση της ιστορίας από διαφορετικές οπτικές γωνίες (τα παιδιά συνήθως προτιμούν την πρωτοπρόσωπη αφήγηση, μιλώντας από τη θέση της ηρωίδας του βιβλίου). Ακόμη πολλά παιδιά εξέφρασαν την επιθυμία να επικοινωνήσουν με τη συγγραφέα του βιβλίου ή ακόμα και με την ίδια την Αλία, την ηρωίδα αυτής της πραγματικής ιστορίας. Εκείνο όμως που συνέβη σε όλα τα τμήματα ήταν ότι τα παιδιά εξέφρασαν την επιθυμία να γνωρίσουν από κοντά το χώρο της σχολικής βιβλιοθήκης και να γίνουν οι προστάτες της.
Δεύτερη Φάση
Τα βιβλία ως φορείς ιδεών
Βιβλίο – αφόρμηση 1:
Τριβιζάς, Ευγένιος (1998). Τα μαγικά μαξιλάρια. Αθήνα: Πατάκης
Καθώς καυτηριάζονται με χιούμορ οι τακτικές των απολυταρχικών καθεστώτων, η βία και οι αυθαιρεσίες τους (παρακολούθηση των πολιτών, παραβίαση των δικαιωμάτων τους, απαγορεύσεις και φόροι), 
η βασική ιδέατου βιβλίου γίνεται αμέσως εμφανής στα παιδιά. Το κείμενο έχει μια τέτοια παιδαγωγική δυναμική και το μήνυμα μιλάει τόσο δυνατά από μόνο του ώστε κάθε διδακτισμός είναι περιττός. Αβίαστα έγινε από τα παιδιά η σύνδεση των γεγονότων που περιγράφονται με τα γεγονότα του Πολυτεχνείου (το βιβλίο παρουσιάσθηκε μέσα στο Νοέμβριο), ενώ ακόμα πιο έντονα έγινε η συνδεσή του με τη σημερινή Ελλάδα της κρίσης, της διαφθοράς της εξουσίας, του άγχους που βιώνουν τα παιδιά βλέποντας τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι γονείς τους, της καταθλιπτικής αίσθησης που νιώθουν να τα περικυκλώνει και, εντέλει, της αφαίρεσης του δικαιώματός τους να ονειρεύονται.
Βιβλίο – αφόρμηση 2:
Μητακίδου, Σούλα και Τρέσσου, Ευαγγελία (2010). Η Μαίρη Πινέζα. Αθήνα: Καλειδοσκόπιιο
Είναι ένα βιβλίο με μέγεθος 35Χ45, που συνοδεύεται από έναν οδηγό προς τους εκπαιδευτικούς ο οποίος βρίσκεται αναρτημένος στον ιστότοπο www.kaleidoscope.gr.
Το βιβλίο -όπως αναφέρει ο οδηγός που το συνοδεύει- είναι μια ιστορία διαρκούς περιπλάνησης μιας πινέζας, της Μαίρης, που μπορεί να «διαβαστεί» και ως μια ανθρώπινη ιστορία. Οι συνεχείς αλλαγές στο περιβάλλον, στις συνήθειες και στις συνθή
κες ζωής της πινέζας γίνονται αφορμή για να συζητηθούν οι ανατροπές, οι συχνές μεταβολές και προσαρμογές μας σε νέες καταστάσεις, η απρόβλεπτη συχνά εξέλιξη και η ρευστότητα της ζωής μας. Οι πραγματικότητες που βιώνουν παιδιά και ενήλικες σε συνθήκες ζωής και περιβάλλοντα απρόβλεπτα, συχνά συναρπαστικά, αλλά πάντως διαφορετικά από αυτά που θεωρούμε αυτονόητα ή δεδομένα τονίζονται ιδιαίτερα από την επαναλαμβανόμενη φράση – κλειδί «Έτσι νόμιζε…» που αιχμαλωτίζει το ενδιαφέρον των παιδιών και τα γοητεύει. Το βιβλίο γίνεται αφορμή για ενθουσιώδεις συζητήσεις σχετικά με τη βασική ιδέα του βιβλίου και μια μεγάλη αλήθεια για την ανθρώπινη ύπαρξη – το απρόβλεπτο της ζωής μας, ένα θέμα που συνήθως προορίζεται, όπως και τα ίδια τα παιδιά σημειώνουν, για μεγάλους. Ταυτόχρονα, μέσα από τη συζήτηση θίγονται και ζητήματα που σχετίζονται με την κοινωνικο-οικονομική προέλευση των ανθρώπων και πώς αυτή επηρεάζει, συχνά με καθοριστικό τρόπο, τη ζωή τους: άλλα μέρη επισκέπτεται η πινέζα όταν βρίσκεται στο παπούτσι του γιατρού και άλλα όταν βρίσκεται στο παπούτσι του κηπουρού.
Ένα μεγάλο ατού του βιβλίου είναι ότι αφήνει ανοιχτά πολλά ενδεχόμενα, δίνοντας έτσι μια σπάνια δυνατότητα στη φαντασία των παιδιών, κάτι στο οποίο συμβάλλει σημαντικά και η εκπληκτική εικονογράφηση του Απόστολου Βέττα. Τα παιδιά συνεχίζουν την ιστορία, η οποία ουσιαστικά δεν έχει τέλος, εμπλουτίζοντας τη ζωή της πινέζας με νέες απρόβλεπτες περιπέτειες ή ακόμη φαντάζονται πώς θα ήταν η εξέλιξη της ιστορίας της, αν δεν είχε βρεθεί στο παπούτσι του γιατρού, αλλά στα παπούτσια άλλων ανθρώπων. Το μεγάλο μέγεθος του βιβλίου βοήθησε σημαντικά αυτή τη διαδικασία, καθώς το βιβλίο άλλαζε συνεχώς θέσεις σε θρανία και στο πάτωμα ή στον πίνακα που χρησίμευε ως αναλόγιο και ήταν σχεδόν πάντα ορατό απ’ όλους. Ο δημιουργικός αυτός οίστρος 
έγινε ακόμη πιο ενθουσιώδης, όταν τα παιδιά ενημερώθηκαν ότι έχει απευθυνθεί πρόσκληση στις συγγραφείς να επισκεφθούν το σχολείο. Το σημαντικότερο, για τους στόχους του προγράμματος, είναι ότι τα παιδιά μετουσίωσαν τις ιστορίες τους σε βιβλία με εικονογράφηση και βιβλιοδεσία προκειμένου να τα προσφέρουν ως δώρο στις δύο επισκέπτριές μας. Ακόμη ετοίμασαν μια ατέλειωτη λίστα από ερωτήσεις, με τις οποίες βομβάρδισαν τις δύο συγγραφείς, ερωτήσεις που σχετίζονταν τόσο με το περιεχόμενο του βιβλίου (π.χ. πώς σας ήρθε η ιδέα να γράψετε για μια πινέζα;), όσο και με τη διαδικασία συγγραφής και έκδοσης ενός βιβλίου. Η επίσκεψη έλαβε πανηγυρικό χαρακτήρα και αποτέλεσε μεγάλη πηγή χαράς και ενθουσιασμού για τα παιδιά, πολύ δε περισσότερο που η ανταπόκριση των συγγραφέων ήταν ένθερμη.
Με αφορμή τα ερωτήματα των παιδιών στις συγγραφείς της Πινέζας, ακολούθησε μια ενότητα με ακριβώς αυτό το θέμα, δηλαδή τις διαδικασίες συγγραφής και έκδοσης ενός βιβλίου.
Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν ως υποστηρικτικό υλικό τα βιβλία:
1) Βαλάσης, Διονύσης (1985). Μια περιπέτεια χωρίς τέλος: Η ιστορία της γραφής και του βιβλίου. Αθήνα: Κέδρος
«Τώρα ξέρετε πια πώς ένα βιβλίο είναι ένα πραγματικό θαύμα. Θαύμα του ανθρώπινου μυαλού και των χεριών, της επιδεξιότητας και της φαντασίας. Κάθε βιβλίο, και το πιο μικρό παραμύθι, είναι μια ολόκληρη περιπέτεια, από τη μοναξιά του συγγραφέα ως τα χέρια σας»
Από τον επίλογο του βιβλίου
2) Karen, Brookfield (1997). Ιστορία της Γραφής. Αθήνα: Ερευνητές
Το βιβλίο περιέχει υπέροχες εικόνες και σύντομες πληροφορίες από διάφορα είδη βιβλίων που δημιουργήθηκαν στο πέρασμα των αιώνων και που φυλάσσονται σήμερα σε μουσεία ή βιβλιοθήκες.
Κάτι που ήταν σημαντικό γι’ αυτή τη φάση, αλλά δεν έγινε και έχει τεθεί ως στόχος για την επόμενη σχολική χρονιά είναι η επιλογή μιας ιδέας και στη συνέχεια η παρακολούθηση του τρόπου με τον οποίο παρουσιάζεται σε διάφορα και διαφορετικά μεταξύ τους βιβλία, ώστε τα παιδιά να συνειδητοποιήσουν την αναγκαιότητα να στεκόμαστε κριτικά απέναντι σε κάθε βιβλίο.
Τρίτη Φάση
Τα βιβλία ως μέσα ψυχαγωγίας και αισθητικής απόλαυσης
Βιβλίο – αφόρμηση:
Τριβιζάς, Ευγένιος (2007). Ποτέ μη γαργαλάς ένα γορίλα. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Λεκτική φαντασία, χιούμορ , ποίηση, παιχν
ίδια των λέξεων, παρηχήσεις, ομοιοκαταληξίες, η μουσικότητα του λόγου, το παράλογο, οι απροσδόκητες καταστάσεις είναι όλα εκείνα τα στοιχεία που καθιστούν το βιβλίο ιδανικό (βέβαια όχι και μοναδικό) για την εξυπηρέτηση αυτού του στόχου. Τα παιδιά έφεραν δικά τους αγαπημένα βιβλία που πίστευαν πως αντιπροσωπεύουν αυτή την πλευρά του κόσμου των βιβλίων, την αισθητική απόλαυση, και μίλησαν με θέρμη για τις στιγμές που έχουν περάσει με τη συντροφιά του βιβλίου τους.
Παράλληλες δράσεις
1. Τα Χριστούγεννα πραγματοποιήθηκε παζάρι μεταχειρισμένων βιβλίων που έφεραν όλα τα παιδιά του σχολείου από τις προσωπικές τους βιβλιοθήκες. Το παζάρι είχε πολύ μεγάλη επιτυχία και τα χρήματα που συγκεντρώθηκαν χρησιμοποιήθηκαν για τον εμπλουτισμό της σχολικής μας βιβλιοθήκης με καινούρια βιβλία.
2. Τέσσερα τμήματα του σχολείου (Δ2, Δ3, Ε2, και Στ1 συμμετείχαν στην σκυταλοδρομία ανάγνωσης των εκδόσεων Μεταίχμιο με αντικείμενο τα βιβλία της Άλκης Ζέη.
3. Με αφορμή όλες τις συζητήσεις που έγιναν για τα βιβλία όλο αυτό το διάστημα, έγινε σύνδεση του βιβλίου και με άλλες μορφές τέχνης, τη ζωγραφική, τη φωτογραφία, τη μουσική, τη μικροτεχνία ώστε να γίνει ακόμα πιο φανερή η θέση του βιβλίου στο σύγχρονο πολιτισμό. Συζητήθηκαν και παρουσιάσθηκαν πολλοί τρόποι με τους οποίους τα βιβλία εμπνέουν. Τέλος, τα παιδιά χρησιμοποίησαν τα βιβλία της βιβλιοθήκης μας για να δημιουργήσουν συνθέσεις για φωτογράφηση, ενώ έφεραν και δικές τους φωτογραφίες με θέμα τα βιβλία. Το υλικό αυτό εκτέθηκε στο τέλος της χρόνιας ως επιστέγασμα της δουλειάς που έγινε όλο το χρόνο στο πλαίσιο της φιλαναγνωσίας.
4. Το σχολείο μας επισκέφθηκε βιβλιοθηκονόμος, η οποία και συνέβαλε σημαντικά στην οργάνωση και ταξινόμηση των βιβλίων της βιβλιοθήκης μας με την εθελοντική της προσφορά και τις πολύτιμες συμβουλές της.
5. Καθ’ όλη τη διάρκεια της χρονιάς λειτούργησε δανειστική βιβλιοθήκη ανά τμήμα.
Η υπεύθυνη του προγράμματος φιλαναγνωσίας
Σταγιά Πεφκούλα
φιλαναγνωσία 